Urząd Miasta Zamość
Biuro Zarządzania
Funduszami Zewnętrznymi
ul. Rynek Wielki 13 (Ratusz, pokój 4)
22-400 Zamość
tel. (84) 639 20 84 wew. 370
fax. (84) 639 30 54
Historia rozwoju Zamojskich Fortyfikacji
Kalendarium rozwoju zamojskich fortyfikacji
1582 rozpoczęcie robot fortyfikacyjnych, roboty przy wykopie fos, sypanie wałów kurtyn i bastionów
1582 – 1583 budowa Arsenału
1585 – 1597 budowa Starej Bramy Lubelskiej
1596 – 1600 budowa bastionu I
1596 – 1605 budowa bastionu IV
1599 rozpoczęcie prac przy budowie Bramy Lwowskiej Starej
1600 zakończenie prac ziemnych i rozpoczęcie robót murowych, budowa kurtyn i bastionów
1603 – 1605 budowa Bramy Szczebrzeskiej
1604 zamurowanie Bramy Lubelskiej Starej na polecenie Jana Zamoyskiego
1618 zakończenie prac przy budowie fortyfikacji
1687 – 1694 przebudowa fortyfikacji przez inżyniera Jana Michała Linka, budowa dwupoziomowego bastionu III
1809 – 1813 modernizacja fortecy pod nadzorem Jana Mallet -Malletskiego etap I, wzniesienie rawelinów , budowa działobitni
1817– 1831 modernizacja twierdzy etap II
budowa Nowej Bramy Lubelskiej oraz Nowej Bramy Lwowskiej, nadszańców, oraz okrągłej działobitni - Rotundy
1837 rozbudowa fortyfikacji ziemnych, budowa kojców
1866 likwidacja twierdzy – wysadzenie w powietrze większość murów otaczających miasto
-------------------------------
Bastion (beluarda) – w dawnych fortyfikacjach o narysie bastionowym podstawowy element umocnień wznoszony na załamaniach obwałowania twierdzy (na wysuniętych narożnikach). Występuje w twierdzach na planie trójkąta, romboidu, pięcioboku o otwartej postawie. Dwa najbardziej wysunięte boki tworzyły narożnik zwany węgieł. Boki stykały się pod kątem (zwykle zawartym pomiędzy 60o a 120o). Bastiony połączone były kurtynami. Część bastionu od strony nieprzyjaciela nazywano czołem, boczne części to tzw. barki. Podstawa pięcioboku (od wewnętrznej strony twierdzy) nazywana była szyją. Fortyfikacje tego typu pojawiły się we Włoszech w XVI wieku. W XVII wieku barki przy szyi bastionu zostały cofnięte, a czoło ich zostało zaokrąglone i umocnione (tzw. orylonem). Bastiony nisko położone budowano jako pełne i zaopatrywano w Nadszaniec (kawaler), co umożliwiało obserwację i obstrzał. Bastiony stanowiły główny punkt obrony całego wieloboku fortecznego. Na ich szczycie (na barkach) lub wewnątrz (w kazamatach) ustawiano działa służące do ostrzału przedpola oraz wzdłuż kurtyn i fos.
Brama (wrota) – otwór, często zamykany, umieszczony w ogrodzeniu, murze, budynku. Służy do przejazdu.
Fortyfikacja – zespół obiektów fortyfikacyjnych i dziedzina inżynierii wojskowej, która zajmuje się przygotowanie terenu do walki przez opracowanie, zaprojektowanie i zorganizowanie prac mających na celu wykonanie obiektów i zespołów fortyfikacyjnych służących do osłony wojsk i obszaru terytorium podczas działań bojowych.
Fosa (łac. fossa - rów, kanał) - w dawnych fortyfikacjach zapora w postaci rowu. Rów często był wypełniony wodą i osłaniał mury obronne zamków, twierdz, klasztorów a także całych dzieł fortyfikacyjnych osłaniających np. miasta. Był to najbardziej popularny typ przeszkody występujący w fortyfikacjach.
Galeria – podłużne pomieszczenie umieszczone na zewnątrz lub wewnątrz budynku, na wysokości górnych kondygnacji, usytuowane wzdłuż ścian.
Kojec - w dawnych fortyfikacjach o narysie poligonalnym i twierdzach umocnienie, z którego prowadzono ostrzał wzdłuż fosy. Kojec usytuowany był w środku długości skarpy i wysunięty przed nią.
Kurtyna - część fortyfikacji na narysie bastionowym. Jest to prosty odcinek wału ziemnego, często umocnionego murem z cegły lub kamienia, trochę cofnięty, łączy poszczególne bastiony ze sobą.
Nadszaniec (kawaliera) - wieżyczka, element muru obronnego lub bastionu, zwykle umieszczana w narożu muru, służąca do obserwacji i czasem do obrony.
Orylon (ucho) - element bastionu przedłużający płaszczyzny czołowe, osłaniający barki bastionu. Orylony bywają prostokątne lub zaokrąglone.
Poterna (potajnik, pochylnia) – w fortyfikacjach podziemne przejście umożliwiające komunikację wewnątrz fortów pomiędzy poszczególnymi stanowiskami bojowymi na wałach, schronami, koszarami itp. bez narażenia się na bezpośredni ostrzał. Poternie budowane były z drewna lub murowane przekryte sklepieniem. Nazwa używana także w odniesieniu do bocznej bramy (furty) w murze obronnym.
Rawelin (półksiężyc) – dzieło fortyfikacyjne na planie trójkąta wznoszone przed linią obronną twierdzy o narysie bastionowym, poligonalnym albo dla osłony kurtyn, wsparcia bastionów, osłony komunikacji pomiędzy poszczególnymi elementami fortyfikacji lub zamaskowania rozmieszczenia kojców.
Rotunda to budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła. Składa się z jednego pomieszczenia przekrytego często kopułą. Czasem z dobudowanymi apsydami. Rotunda może stanowić budynek zamknięty, z czasem okolony kolumnadą (tolos). Budowle tego typu znane są od starożytności.
Twierdza – ufortyfikowane miasto, gród, klasztor. Czasem jest to samodzielna budowla o charakterze obronnym. W twierdzy na stałe przebywała załoga. W starożytności rolę twierdzy pełniły umocnienia otoczone murem obronnym zbudowanym na planie wieloboku z basztami na załamaniach wieloboku. W skład takich umocnień wchodziła też cytadela (która też mogła być samodzielną twierdzą). W okresie średniowiecza twierdza to najczęściej zamek rycerski, ufortyfikowany klasztor lub gród. W tym okresie ważną rolę nadal odgrywały mury obronne, baszty i fosy. W XVI wieku, po wprowadzeniu nowych typów artylerii mury zastąpione zostały wałami ziemnymi a baszty bastionami. Tak powstały twierdze o narysie bastionowym. Dalszy rozwój to narys kleszczowy i poligonalny. W XIX wieku budowano twierdze – forty składające się z samej, na ogół starej twierdzy otoczonej pierścieni złożonym z fortów oddalonych od głównego miejsca obronnego o 2 – 3 km i o około 9 km. W tym czasie do budowy fortów używano już żelbetu. Rozwój technik walki pokazał w okresie I wojny światowej małą przydatność takich umocnień. Po zakończeniu działań wojennych został przyjęty nowy system obrony rejon umocniony.
Warownia – miejsce ufortyfikowane, przygotowane do celów militarnych, najczęściej do obrony. Terminem warownia określa się budowle lub zespoły budowli wraz z umocnieniami ziemnymi, mające za zadanie utrzymanie określonego terenu i ochronę ważnych przejść (np. most, bród, odcinek drogi itp.). Warownie były uzbrojone, zaopatrzone w zapasy żywności umożliwiające przetrwanie oblężenia. Czasem budowane były na terenie obozów wojskowych.
Kazamata – dawna nazwa schronu w twierdzy bastionowej lub w forcie. Była to murowana budowla o ceglanym sklepieniu, zabezpieczającym od ognia artyleryjskiego. Kazamaty mogły być przystosowane do prowadzenia z nich ognia strzeleckiego, istniały też kazamaty działowe, magazynowe służące do przechowywania zapasów, kazamaty mieszkalne służące do przebywania w nich części odpoczywającej załogi. Do kazamat prowadził podziemny chodnik nazywany poterną.